Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu

Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
1
Bab 9
Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
Pada akhir topik, pelajar akan dapat
a. memahami konsep suku kata dalam bahasa Melayu.
b. mengenal jenis-jenis suku kata dalam bahasa Melayu.
c. menjelaskan stuktur suku kata dan pola-polanya.
d. memahami konsep tekanan dalam suku kata dan perkataan serta penggunaan tekanan dalam ayat bahasa Melayu.
e. mengenal sebutan e pepet dalam bahasa Melayu.
Garis latar modul
9.1. Pengenalan
9.2. Suku Kata dalam Bahasa Melayu
9.3. Jenis-jenis Suku Kata
9.4. Tekanan suku kata dan perkataan
9.5. Sebutan pepet
Istilah penting
Ringkasan
Rujukan
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
2
Suku kata ialah unit ujaran yang penting dalam bahasa.Suku kata merupakan sebahagian daripada perkataan.Setiap suku kata ada strukturnya.Suku kata mengandungi fonem tertentu mengikut urutan yang tertentu.
Apakah itu suku kata? Suku kata difahami sebagai unit bunyi yang boleh terdiri daripada satu vokal atau daripada vokal yang didahului atau diikuti oleh konsonan.Suku kata ialah unit bunyi yang lebih besar daripada bunyi tunggal seperti [b] tetapi lebih kecil daripada perkataan.Ada juga ahli fonetik yang berpendapat bahawa suku kata menjadi unit terkecil penghasilan bahasa dan bukannya fonem atau alofon.
Perkataan dalam bahasa terdiri daripada satu atau lebih suku kata.Setiap bahasa terdiri daripada bunyi bahasa yang bercantum untuk menjadi suku kata, seperti b dan a bercantum menjadi ba,atau r dan u bercantum menjadi ru. Setiap suku kata bahasa Melayu hendaklah ditandai oleh vokal. Vokal itu didahului atau diikuti oleh konsonan, seperti dalam ba dan tu. Suku kata ba dan ru pula boleh bercantum untuk membentuk perkataan, seperti baru. Demikian juga suku kata baboleh bergabung dengan pa untuk membentuk perkataan bapa.
Bunyi vokal ialah bunyi silabik.Bunyi silabik bermaksud bunyi yang menjadi puncak kelantangan dalam sesuatu perkataan (Kamus Linguistik, 1997). Suku kata juga ialah gabungan bunyi dengan satu kemuncak utama antara bunyi. Contohnya, dalam suku kata ba, kemuncak utama terletak pada bunyi kedua [a] dan bunyi kedua [u] dalam suku kata ru. Kemuncaknya terletak pada bunyi vokal. Hal ini demikian kerana dalam bahasa Melayu, bunyi vokal lebih menonjol daripada konsonan.
9.1 PENGENALAN
ma
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
3
Apabila bercakap tentang struktur suku kata, halnya adalah berkenaan dengan susunan fonem
untuk membentuk sesuatu suku kata. Struktur suku kata membawa maksud binaan fonem
dalam perkataan. Sesuatu suku kata haruslah mempunyai puncak, dan puncak ini hendaklah
terdiri daripada fonem yang mempunyai ciri vokalik. Fonem seperti ini terdiri daripada vokal
dan juga konsonan. Dalam bahasa
Melayu, fonem yang berfungsi sebagai
puncak bagi suku kata ialah vokal.
Suku kata mengandungi fonem dalam
urutan yang tertentu.Misalnya, kata kek,
sen dan pen terdiri daripada tiga fonem
dalam urutan yang tertentu.Fonem dalam
ketiga-tiga perkataan terdiri daripada
urutan fonem yang berbeza.
Dalam bahasa Melayu, terdapat tiga
binaan suku kata. Yang pertama terdiri
daripada satu vokal, seperti u dalam yu.
Binaan suku kata kedua terdiri daripada deretan konsonan dan diikuti oleh vokal, seperti bu
dalam bukit. Binaan suku kata yang ketiga ialah konsonan dan diikuti oleh vokal dan
diakhirinya oleh konsonan lagi, seperti ter dalam terbit.
9.1 STUKTUR SUKU KATA BAHASA MELAYU
1. Apakah maksud suku kata?
2. Berapakah suku kata yang terdapat dalam perkataan yang berikut?
buku sekolah makan mahasiswa
3. Bunyi silabik ialah …………………………………………………………..
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
4
Sebahagian besar perkataan dalam bahasa mempunyai gabungan bunyi konsonan (K) dan vokal (V), seperti VK, KV, KVK, dan VKK.Gabungan antara konsonan dan vokal ini disebut suku kata.Dari segi persukuan kata, perkataan mengandungi satu suku atau lebih daripada satu suku kata. Sesuatu suku kata pula dibentuk oleh satu vokal sahaja atau satu vokal disertai satu konsonan atau beberapa konsonan. Konsonan hadir sama ada di hadapan vokal atau di belakangnya atau di hadapan vokal dan di belakangnya secara serentak.
Setiap suku kata ada segmen suku kata, biasanya terdiri daripada vokal dan kebanyakan suku kata ada juga konsonan yang merupakan segmen bukan silabik.Konsonan biasanya berdiri sebelum atau selepas vokal.
Ciri silabik adalah di tengah atau nukleus perkataan.Konsonan yang menyusulinya ialah permula atau onset suku kata tersebut. Konsonan yang akhirnya disebutpenutup atau koda (coda). Adakala pemula terdiri daripada fonem kosong, seperti dalam kata enak, ikan, oren, dan penutup terdiri daripada fonem kosong, seperti dalam kata buka, sila, dan mi. Struktur suku kata dalam perkataan dapat ditunjukkan seperti dalam Rajah 9.1:
Rajah 9.1 Stuktur suku kata
Suku kata
Pemula Tengah Penutup (Onset) (Nukleus) (Koda) b i n (bin) p
ə n (pen) t o ŋ (tong) Dalam bahasa Melayu, terdapat tiga jenis suku kata, iatu ekasuku, dwisuku, dan banyak suku.Setiap jenis ini ada ciri-cirinya yang tertentu.
Suku kata
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
5
a. Ekasuku
Ekasuku ialah perkataan yang mempunyai satu suku kata.Dalam bahasa-bahasa dunia tidak terdapat banyak bahasa yang mempunyai ekasuku. Misalnya, dalam bahasa Inggeris terdapat perkataan seperti I, eye, oh yang mempunyai satu suku kata sahaja. Dalam bahasa Melayu pula, terdapat kira-kira dua puluh ekasuku, iaitu perkataan yang mempunyai satu suku kata.
Kebanyakan ekasuku dalam bahasa Melayu terdiri daripada konsonan dan vokal.Antaranya termasuk ru, yu dan ya. Ada sebilangan kecil yang terbentuk oleh vokal dan konsonan, seperti kata am. Namun, bilanganperkataan berekasuku terhad dalam bahasa Melayu. Lihat beberapa contoh ekasuku yang wujud dalam bahasa Melayu dalam Rajah 9.1.
Rajah 9.1 Kata ekasuku dalam bahasa Melayu
ai am ba ca ci di ke ga ha mi oh po ro wa za
b. Dwisuku
Dwisuku ialah perkataan yang mempunyai dua suku kata.Kebanyakan perkataan asas dalam bahasa Melayu terbentuk oleh perkataan yang dwisuku.Antaranya termasuk perkataan seperti air, aib dan wang.Lihat beberapa contoh perkataan Melayu yang mempunyai dwisuku dalam Jadual 9.2 Jadual 9.2Perkataan dwisuku dalam bahasa Melayu
a+bu a+jal ba+ca ba+la ca+ci can+du da+da da+na e+nak fa+ham ge+lut gi+la ka+ki la+yar ma+kin na+kal pa+ti re+da
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
6
c. Banyak suku kata
Oleh sebab perbendaharan kata bahasa Melayu mengalami perkembangan yang pesat,
banyak perkataan asing masuk ke dalamnya.Dengan pertambahan kosa kata Melayu,
banyak perkataan telah terbentuk oleh lebih dua suku kata.Perkataan yang mempunyai
lebih dua suku kata disebut sebagai banyak suku (polysyllable). Perhatikan antara
beberapa perkataan Melayu yang mempunyai banyak suku dalam Jadual 9.3:
Jadual 9.3 Banyak suku dalam perkataan Melayu
Bilangan Suku Kata Contoh
Tiga suku kata per+ka+kas ke+lin+dan
Empat suku kata re+for+ma+si pe+da+go+gi
Lima suku kata ma+la+pe+ta+ka si+la+tur+ra+him
Enam suku kata ma+ha+ra+ja+le+la per+so+ni+fi+ka+si
1. Ekasuku bermaksud ……………………………………………
2. Berikan DUA contoh perkataan Melayu yang mempunyai dua suku kata.
3. Nyatakan bilangan suku kata dalam perkataan Melayu yang berikut:
- masalah kugiran gembleng
- sosiopolitik cemerlang penyelewengan
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
7
Pada mulanya, pola suku kata dalam bahasa Melayu mempunyai pola yang mudah, iaitu yang terdiri daripada empat pola sahaja. Hal ini demikian kerana struktur suku kata bahasa Melayu yang asli adalah seperti yang berikut:
V= a+pa
VK= am+bang
KV=ba+ru
KVK=a+nak
Namun dengan kemasukan kata-kata asing ke dalam bahasa Melayu, kini sudah terdapat rangkap konsonan yang berfungsi sebagai pemula dan penutup suku kata.Hal ini telah menyebabkan binaan pola-pola suka kata yang baharu dalam bahasa Melayu. Antara pola suku kata yang baharu tersebut ialah:
KKV=dra+ma, indus+tri
KKVK = draf
KVKK=teks+til
VKK = eks+tra
KKVK = trak+tor, elek+trik
KKVKK=kom+pleks
KKKV = stra+tegi, skru
KKKVK = struk+tur, skrip
Dengan hal yang demikian, bilangan pola suku kata kini sudah bertambah. Sekarang, terdapat sebelas pola suku kata dalam bahasa Melayu seperti yang berikut:
Pola Contoh i. V i-bu, gu-a ii. VK er-ti, ma-in iii. KV ra-kit, ba-tu iv. KVK pin-tu, hi-lang
9.2. Pola Suku Kata
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
8
v. KKV dra-ma, indus-tri vi. KKKV trak-tor,elek-trik vii. VKK eks-port viii. KVKK bank-rap, kon-teks ix. KKVKK kom-pleks x. KKKV stra-tegi, skru xi. KKKVK struk-tur, spring (Dipetik daripada Daftar Ejaan Rumi Bahasa Malaysia, 1989)
Pola (i) hingga (iv) ialah empat pola umum suku kata yang terdapat pada kebanyakan kata dasar di dalam bahasa Melayu. Pola (v) hingga (xi) ialah tujuh pola suku kata yang dibentuk oleh huruf konsonan rangkap, iaitu daripada perkataan yang dipinjam daripada bahasa Inggeris.
a. Jenis Suku Kata
Dalam bahasa Melayu, terdapat dua jenis suku kata, iaitu suku kata terbuka dan suku kata tertutup. Suku kata terbuka ialah suku kata yang berakhir dengan vokal, seperti buka. Manakala, suku kata tertutup berakhir dengan konsonan, seperti kasut. Sebelas pola suku kata di dalam bahasa Melayu terdiri daripada empat pola suku kata terbuka dan tujuh pola suku kata tertutup. Perhatikan contoh suku kata terbuka dan tertutup dalam Jadual 9.4 dan 9.5 yang berikut:
i. Suku kata terbuka
Suku kata terbuka ialah suku kata yang diakhiri dengan vokal dalam bahasa. Perhatikan beberapa contoh suku kata terbuka dalam Jadual 9.4:
Jadual 9.4 Suku Kata Terbuka
a+pi ru+pa sa+na sa+ya ka+ki na+ma dra+ma ke-lam-bu pu+lau
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
9
bo+ne+ka as+ta+ka pu+sa+ra
er-ti sa+ri sen+da+wa
ii. Suku Kata Tertutup
Suku kata tertutup ialah suku kata yang berakhiri dengan konsonan. Lihat beberapa contoh
suku kata tertutup dalam Jadual 9.5 di bawah:
kam+pung sem+pit ja+lan
se+ko+lah bi+lik co+ret
stuk+tur sem+pa+dan long+kang
mi+si+kin pu+lang sing+gah
Jadual 9.5 Suku Kata Tertutup
1. Nyatakan bilangan suku kata asli dalam bahasa Melayu.
2. Bezakan antara suku kata tertutp dan tertutup.
3. Nyatakan pola suku kata bagi perkataan yang berikut:
banyak perigi sentiasa
santun desa melankolik
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
10
Tekanan merupakan aspek yang penting dalam hal memahami dan mempelajari bahasa lisan.Unsur tekanan merupakan salah satu aspek sebutan dalam bahasa.Tekanan diberikan pada suku kata dan perkataan dalam bahasa.Tekanan perkataan juga dikenal sebagai tekanan leksikal.
Tekanan biasanya ditandakan dengan lambang [ʹ] dalam penulisan.Lambang ini diletakkan di atas suku kata yang menerima tekanan itu, seperti dalam [búda?] dan [méjε]. Tekanan membawa maksud suku kata yang diucapkan lebih keras daripada kata atau suku kata yang lain. Ringkasnya, tekanan suku kata bermaksud suku kata diucapkan dengan keras atau lembut penyebutan suku kata.Ada kala tekanan dirujuk sebagai aksen dalam bahasa, iaitu tekanan suara yang diberikan pada perkataan atau suku kata.
a. Tekanan pada perkataan
Dalam bahasa Melayu, tekanan keras selalu berlaku pada suku kata kedua dalam perkataan, seperti [ruʹmah], dan [kamʹpung]. Dalam setiap perkataan yang dibentuk oleh dua atau lebih suku kata diberi tekanan kepada satu suku kata. Contohnya, dalam perkataan makan, suku kata ma diberi tekanan dan dalam buku suku kata bu diberikan tekanan. Apabila struktur sesuatu perkataan dihuraikan, hal tekanan menjadi penting.
Dalam beberapa bahasa tertentu, tekanan bagi perkataan telah ditetapkan, seperti tekanan pada suku kata awal atau suku kata akhir. Perkataan cónduct berbeza maknanya dengan condućt dalam bahasa Inggeris. Yang pertama ialah kata nama yang bermaksud ‘kelakuan’ dan yang kedua ialah kata kerja yang bermaksud ‘mengendalikan’.
9.3. TEKANAN SUKU KATA DAN PERKATAAN
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
11
Dalam bahasa Inggeris, tekanan digunakan dalam perkataan untuk menunjukkan perbezaan makna, seperti dalam rajah di sebelah.Oleh hal yang demikian, unsur tekanan menjadi unsur fomenik dalam bahasa Inggeris kerana [ʹ] merupakan salah satu fonem.Hal yang demikian tidak berlaku dalam bahasa Melayu kerana tekanan tidak digunakan untuk membezakan makna perkataan.Dalam kamus Inggeris, lambang [ʹ] digunakan untuk bagi entri perkataan Inggeris yang diberikan tekanan, seperti dalam gambar di sebelah.Namun, lambang seumpama ini tidak terdapat dalam kamus Melayu.
Dengan hal yang demikian, perkataan yang diberi tekanan dan ada perkataan yang tidak diberi tekanan. Dalam bahasa hal ini dirujuk sebagai bentuk kuat dan bentuk lemah.Hal bentuk kuat dan lemah amat ketara dalam bahasa, seperti dalam bahasa Inggeris.Hal yang sedemikian tidaklah penting dalam bahasa Melayu.Tekanan hanya diberikan semasa ayat diujarkan dalam situasi yang tertentu, terutamanya untuk menekankan sesuatu hal melalui perkataan yang diberikan tekanan.
Tekanan dalam suku kata dan perkataan merujuk kepada darjah tekanan yang digunakan untuk menghasilkan kemuncak pada suku kata kerana terdapat suara nyaring bagi suku kata yang diberikan tekanan.Lazimnya, bunyi suku kata dipanjangkan dan dibunyi dalam nada tinggi.Pendek kata, tekanan memainkan peranannya dalam hal menyebut perkataan dengan betul.
a. Tekanan dalam ayat
Tekanan dalam ayat bermaksud tekanan yang diberikan pada sesuatu perkataan di dalam ayat untuk memberi tegasan (Kamus Linguistik, 1997).Umumnya, tekanan tidak diberikan kepada semua perkataan dalam satu-satu ayat.Biasanya, berlaku perubahan apabila perkataan dibunyikan dalam ayat.Perubahan atau modifikasi bermaksud ada perkataan yang diberikan tekanan dahulu, kini tidak diberikan tekanan dalam ayat (Ladefoged, P, 2006). Tekanan pada perkataan dalam ayat bergantung pada golongan kata yang hendak ditekankan dalam ayat
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
12
tersebut.Misalnya, dalam ayat “Saya ditanya”, saya ditekankan, manakala dalam ayat “Saya
ditanya”, ditanya ditekankan.
Umumnya, kata isi, iaitu seperti kata nama, kata adjektif, kata kerja dan adverba diberikan
tekanan. Kata tugas yang terdapat dalam ayat jarang-jarang diberikan tekanan. Perhatikan
tekanan yang diberikan pada perkataan dalam ayat-ayat yang berikut:
i. ˈPak Mat ˈmembina sebuah ˈrumah baharu di ˈTaiping.
ii. ˈPelajar-pelajar sekolah hendaklah ˈmemakai lencana ˈsekolah semasa ˈberada
di kawasan ˈsekolah.
iii. ˈMasyakarat Malaysia ˈhidup berharmoni dan ˈsaling menghormati antara satu
sama lain untuk ˈmemelihara ˈperpaduan
Dalam ayat (i), kata nama khas Pat Mat, Taiping, kata nama am rumah dan kata kerja
membina diberi tekanan. Kata tugas seperti di dan sebuah tidak diberi tekanan. Dalam ayat
(ii) pula, kata nama am pelajar, sekolah dan kata kerja memakai diberi tekanan. Kata tugas
seperti hendaklah dan di tidak ditekankan dalam ayat tersebut.Akhirnya, kata nama khas am
masyarakat, perpaduan, dan kata kerja hidup dan saling menghormati diberikan tekanan.
Kata tugas seperti dan, antara, dan untuk tidak diberikan tekanan.
1. Apakah tujuan sesuatu perkataan diberikan tekanan?
2. Mengapa semua perkataan tidak diberikan tekanan dalam ayat? Jelaskan.
3. Sila letakkan lambang ˈ pada perkataan dalam ayat berikut yang harus
diberikan tekanan:
i. Nama saya Mohan.
ii. Saya bertugas sebagai guru di sekolah tersebut.
iii. Apabila hujan turun, perlawanan bola sepak antara sekolah ini akan
diberhentikan.
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
13
Schwa didefinisikan dalam bahasa Inggeris sebagai vokal [e] yang tidak ditekankan pada kedudukan tengah perkataan, seperti [matə] matter (Matthews, P.H. 1997). Schwa dianggap vokal ditekankan secara lembut dan lemah dalam bahasa Inggeris seperti dalam perkataan the, and dan for.
Dalam bahasa Melayu pula, schwa dirujuk sebagai e pepet.Dalam bahasa Melayu, terdapat lima vokal, iaitu /a/, /e/, /i/, /o/ dan /u/. Dengan demikian, hurufe merupakan salah satu vokal daripada lima vokal.Semua vokal ini dilafazkan dengan satu bunyi yang tertentu, kecuali bunyi vokal /e/. Vokal /e/ pula dibunyikan dua cara yang berbeza. Hal ini bererti huruf e, ada dua bunyi.Huruf e digunakan untuk melambangkan dua fonem huruf e, iaitu:
i. fonem e pepet yang ditulis secara fonetik [ə] dan ii. fonem e taling yang ditulis secara fonetik [e].
Oleh hal yang demikian, schwadalam bahasa Melayu merujuk kepada bunyi pepet [ə] yang dibunyikan berbeza daripada bunyi e taling [e].Huruf e pepet dikenal sebagai huruf e bertanda di atas, iaitu ĕ dalam ejaan lama atau ejaan Rumi Za’ba (sebelum tahun 1972).Tanda diakritik di atas e pepet (ĕ) tidak lagi digunakan dalam ejaan Rumi sekarang. Lihat penggunaan (ĕ) dan (e) dalam contoh di bawah:
ĕmak jadi emak kĕledek jadi keledek mĕnteri jadi menteri tĕmpohjadi tempoh pĕtak jadi petak
Bunyi pepet [ə ] boleh berlaku di awal dan tengah perkataan Melayu. Kini, bunyi pepet juga berlaku pada akhir perkataan.Bilangan bunyi pepet e di akhir perkataan tidaklah banyak dalam bahasa Melayu.Kebanyakan perkataan tersebut merupakan kata serapan. Perhatikan beberapa sebutan bunyi e pepet [ə] di awal, tengah dan akhir perkataan Melayu di bawah:
9.4 SEBUTAN PEPET (SCHWA)
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
14
[ə+mak] [əm+but] [ə+nau]
[ə+rat] [ər+ti] [ə+sa]
[kə+mas] [cə+tə+ra] [fi+ləm]
[in+də+ra] [ka+bəl] [pə+cah]
[rə+zə+ki] [si+rən] [tə+lah]
[na+sio+na+lis+mə] [e+go+is+mə] [sə +ku+la+ris+mə]
Jadual 9.6 Bunyi e pepet dalam perkataan Melayu
1. Apakah maksud schwa dalam bahasa Melayu?
2. Dua jenis fonem e adalah…………………….. dan ………………………
3. Bulatkan perkataan dalam senarai di bawah yang mempunyai bunyi e pepet.
erat teliti tekun
sate nasionalisme sukses
cedera mereka mesin
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
15
 Suku kata ialah unit bunyi yang boleh terdiri daripada satu vokal atau daripada vokal yang didahului atau diikuti oleh konsonan.
 Setiap suku kata bahasa Melayu ditandai oleh sebuah vokal.
 Terdapat tiga binaan suku kata dalam bahasa Melayu, iaitu ekasuku, dwisuku dan banyak suku.
 Terdapat sebelas pola suku kata dalam bahasa Melayu
 Dalam bahasa Melayu, terdapat dua jenis suku kata, iaitu suku kata terbuka dan suku kata tertutup.
 Tekanan membawa maksud suku kata yang diucapkan lebih keras daripada kata atau suku kata yang lain.
 Tekanan perkataan dalam ayat terjadi pada kata isi dalam bahasa Melayu.
 Schwa dalam bahasa Inggeris dirujuk sebagai e pepet dalam bahasa Melayu.
 Sebutan e pepet merupakan salah satu bunyi bagi huruf e dalam bahasa Melayu.
Bab 9: Suku Kata Dan Tekanan Dalam Bahasa Melayu
16
Abdullah Hassan. 2006. Linguistik Am. Kuala Lumpur: PTS Professional
Asmah Hj Omar. 2008. Ensiklopedia Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Daftar Ejaan Rumi Bahasa Malaysia. 1981. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Daftar Umum Sebutan Baku Bahasa Melayu. 1991. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Ismail Dahaman. 2000. Pedoman Ejaaan Rumi Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Kamus Linguistik. 1997. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Kreidler. 1997. Charles. M. Describing Spoken English: An Introduction. London: Routledge
Pedoman Ejaan Rumi Bahasa Melayu. 2000. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Small. Larry. H. 1999. Phonetics: A Practical Guide for Students. Boston: Allyn & Bacaon.
Yunus Maris. The Malay Sound System. 1980. Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti Sdn Bhd