Bab 7: Bidang Fonemik

Bab 7: Bidang Fonemik
1
Bab 7
Bidang Fonemik
Pada akhir bab ini, pelajar akan dapat
a. memahami konsep fonem dan alofon dalam bidang fonemik
b. membezakan antara fonem dan alofon
c. menjelaskan konsep pasangan minimal dalam bahasa Melayu
d. mengenal pasti vokal rangkap dan gugus konsonan
Garis latar modul
7.1. Pengenalan
7.2. Fonem
7.3. Alofon
7.4. Pasangan Minimal
Istilah penting
Ringkasan
Rujukan
Bab 7: Bidang Fonemik
2
Umumnya, kajian terhadap bidang fonemik sering dicampuradukkan dengan bidang fonetik. Hal ini berlaku kerana kajian fonemik selalunya dianggap sebagai sebahagian daripada kajian fonetik. Kini,kedua-dua bidang tersebut berdiri sebagai bidang yang tersendiri.Walau bagaimanapun, hubungan antara kedua-dua bidang fonetik dan fonemik adalah amat erat.Kedua-dua bidang tersebut saling melengkapi.
Bidang fonemik mengkaji fonem dan sistem fonemik dalam bahasa. Jadi, bidang fonemik merupakan salah satu cabang dalam fonologi yang menitikberatkan analisis sistem bunyi bahasa secara sinkronik(Kamus Linguistik, 1997). Dengan membuat analisis, bunyi-bunyi bahasa dapat dikelompokkan kepada fonem-fonem tertentu. Bunyi-bunyi tersebut dianalisis dan ditentukan taraf bunyi itu,sama ada bunyi itu distingtif atau tidak distingtif. Distingtif bermaksud yang membezakan makna manakala tidak distingtif bererti yang tidak membezakan makna. Jika bunyi itu bertaraf distingtif, bunyi itu dianggap bertaraf fonem. Sebaliknya, jika bunyi itu tidak distingtif, bunyi tersebut dianggap sebagai alofon.
Fonem dalam bahasa Melayu dapat dibahagikan kepada dua jenis, iaitu fonem segmental dan fonem suprasegmental (Raminah Sabaran & Rahim Syam, 1987). Kajian terhadap fonem segmental termasuk kajian aspek fonemserta alofon manakala kajian fonem suprasegmental termasuk aspek tekanan, pola intonasi, corak susunan perkataan dan jeda. (Aspek suprasegmental akan dihuraikan dalam Topik yang berikutnya). Segmental atau penggalan bermaksud fonem yang dipenggal-penggalkan atau dipisah-pisahkan antara satu sama lain. Fonem segmental terbahagi khususnya kepada vokal dan konsonan.Dari segi penyebaran (distribusi), fonem-fonem tersebut menduduki tempat pada awal, tengah dan akhir perkataan.
Sementara itu, hierarki segmental terdiri daripada beberapa peringkat.Yang pertama ialah peringkat fonemik.Fonem terletak di tangga teratas dalam hieraki segmental atau penggalan bahasa.Unit asas tahap fonemik ialah fonem. Fonem dengan sendirinya tidak mendukung apa-apa makna. Fonem berfungsi semata-mata untuk membezakan makna dalam perkataan, seperti b dan m dalam /buat/ dan /muat/.Justeru, fonem merupakan unit terkecil yang membezakan perkataan dalam bahasa.
7.1. Pengenalan
Bab 7: Bidang Fonemik
3
Rumusannya, bidang fonemik merupakan bidang yang meneliti aspek fonem dan alofon yang
terdapat dalam sesuatu bahasa.Berikutnya akan dihuraikan kedua-dua konsep fonem dan
alofon yang penting dalam bidang fonemik.
1. Fonem dalam bahasa Melayu terbahagi kepada berapa jenis?
2. Terangkan tentang bidang fonemik dalam bahasa Melayu.
3. Huraikan dengan ringkas tentang fungsi fonem.
Bab 7: Bidang Fonemik
4
Fonem merupakan unit dalam bidang fonologi dan bukannya dalam bidang fonetik.Fonem ialah salah satu unit bunyi yang asas atau terkecil dalam bahasa. Semua bahasa yang dituturkan dalam dunia memiliki set asas unit bunyi, iaitu konsonan dan vokal. Bilangan fonem yang terdapat dalam satu bahasa berbeza daripada bahasa yang lain. Bilangan fonem secara purata dalam bahasa adalah antara 25-30 (Trask, R.L 1999). Fonem biasanya dilambangkan oleh simbol yang diletakkan dalam garis miring atau condong, seperti /b/ atau /ʔ/. Simbol itu disebut sebagai lambang fonetik.
Apakah itu fonem? Menurut Kamus Linguistik (1997), fonem ialah unit terkecil abstrak yang membezakan maknaberdasarkan fungsi. Contohnya, dalam perkataan /baku/ bakudan /paku/ paku, /b/ dan /p dianggap dua fonem yang berbeza. Oleh itu, fonem ialah unit bunyi yang terkecil yang membawa perbezaan makna dalam perkataan. Dengan demikian, fonem dapat membezakan satu perkataan dengan perkataan lain. Perbezaan makna dapat dilihat pada pasangan perkataan, seperti saku dan daku; dalang dan malangdalam bahasa Melayu. Kedua-dua pasangan tersebut mempunyai bunyi yang hampir sama, namun dibezakan oleh fonem yang berlainan.
Dalam contoh pasangan perkataan tersebut, bunyi awal perkataan adalah berbeza atau yang disebut sebagai distintif.Dalam pasangan pertama, bunyi /s/ dan /d/ adalah berbeza manakala dalam pasangan kedua, bunyi /d/ dan /m/adalah berbeza.Oleh itu, sdan d; d dan madalah bertaraf fonem yang berbeza dan dengan demikian bunyi fonem tersebut diletakkan dalam kurungan, seperti / s/ dan / d/; /d/ dan /m/.
Perhatikan beberapa contoh pasangan perkataan dalam bahasa Melayu yang dibezakan makna kerana berlainan fonem seperti yang berikut:
i. suka /suka/ -duka /duka/
Dalam pasangan perkataan ini, fonem /d/ dan /s/ merupakan dua fonem yang berbeza.Oleh sebab fonem awal berbeza, makna kedua-dua perkataan tersebut adalah berbeza.
7.2. Fonem
Bab 7: Bidang Fonemik
5
ii. buang /buaŋ/ -tuang /tuaŋ/
Dalam pasangan perkataan ini, fonem / b / dan / t / merupakan dua fonem yang
berbeza.Oleh itu, makna kedua-dua perkataan tersebut pun berbeza.
iii. pukul /pukul/ - tukul /tukul/
Dalam pasangan perkataan ini, fonem / p / dan / t / ialah dua fonem yang berbeza dan
dengan demikian, makna kedua-dua perkataan tersebut menjadi berbeza.
iv. cari /cari/ - dari /dari/
Dalam pasangan perkataan ini, fonem / c / dan / d / merupakan dua fonem yang
berbeza.Dengan demikian, makna kedua-dua perkataan tersebut pun berbeza.
v. data /data/ - bata /bata/
Dalam pasangan perkataan ini, fonem / d / dan / b / ialah dua fonem yang berbeza dan
dengan demikian, makna kedua-dua perkataan tersebut menjadi berbeza.
1. Apakah itu fonem?
2. Berikan dua contoh pasangan perkataan yang berbeza kerana fonemnya.
3. Mengapa alofon dikatakan varian bagi fonem? Jelaskan.
4. Berikan TIGA contoh alofon dalam bahasa Melayu.
Bab 7: Bidang Fonemik
6
Apakah maksud alofon? Menurut Ladefoged, P (2006) alofon ialah varian bagi fonem. Oleh itu, alofon ialah kelainan bunyi bagi satu fonem (Kamus Linguistik, 1997). Hal ini juga bermakna alofon ialah ahli dalam keluarga satu fonem. Alofon juga merupakan kelainan bunyi antara satu sama lain tetapi masih tergolong ke dalam satu fonem. Kewujudan alofon biasanya dapat ditentukan oleh kedudukannya dalam perkataan, sama ada pada awal, tengah atau akhir. Kelainan bunyi yang tergolong ke dalam satu fonem ini berlaku akibat terpengaruholeh bunyi tertentu,sama ada yang terdahulu atau terkemudian daripadanya. Misalnya, bunyi fonem /a/ dalam bahasa Melayu mempunyai beberapa kelainanbunyi kerana terpengaruh oleh bunyi di sekitarnya, seperti alofon [a], [ ], [aw] dan [ay] dalam perkataan ayah [ayah], nasi [n si], maut [mawut] dan main [mayen].
Dalam perkataan ayah, nasi, maut dan main, fonem /a/ akan dibunyikan berbeza apabila hadir di dalam keadaan yang tertentu, seperti yang berikut:
i. [a] - hadir dalam keadaan biasa, tidak mengikuti oleh konsonan sengauan dan tidak diikuti oleh vokal-vokal lain
ii. [ ] – hadir apabila [a] diikuti oleh konsonan sengauan
iii. [aw] – hadir apabila [a] diikuti oleh vokal [u] (dan juga [o])
iv. [ay] – hadir apabila [a] diikuti oleh vokal [e] (dan juga [i])
Berdasarkan penjelasan di atas, dapat difahami bahawa [a], [ ], [aw] dan [ay] ialah alofon bagi fonem /a/. Selain itu, alofon mempunyai ciri-ciri fonetik yang sama, iaitu asas pembunyian adalah sama. Pembunyiannya ialah vokal hadapan luas dan lambang asasnya juga adalah sama, iaitu /a/. Cuma yang berbeza ialah lambang diakratiknya seperti [~], [w] dan [y].
Demikian juga fonem /k/ mempunyai alofon [k] dan [ʔ] seperti dalam perkataan [sukat] dan [budaʔ].Dalam hal ini, alofon k dan ʔ merupakan dua alofon daripada keluarga bunyi yang sama, iaitu fonem /k/. Kedua-dua bunyi k, dan ʔ ialah bunyi yang mempunyai kesamaan fonetik.Hali ini juga bererti bunyi-bunyi alofon tersebut hampir-hampir sama dari segi cara pengucapannya dan juga cara penghasilannya. Kedua-dua bunyi tersebut adalah saling
7.3. Alofon
Bab 7: Bidang Fonemik
7
melengkapi. Saling melengkapi bermaksud masing-masing bunyi tersebut menduduki posisi tertentu (tempat masing-masing) dalam bahasa Melayu.
Ladefoged, P (2006) merumuskan alofon kepada fonem terdiri daripada satu set bunyi, iaitu yang
i. tidak mengubah makna sesuatu perkataan
ii. selalunya hampir sama dengan fonem yang lain
iii. berlaku dalam konteks fonetik yang berbeza daripada yang lain.
Umumnya, alofon dapat dikenal pasti berdasarkan tiga aspek, iaitu kesamaan fonetik, saling melengkapi dan pemolaan simetri (symmetrical patterning). Berikutnya akan dihuraikan aspek-aspek tersebut.
a. Saling melengkapi
Konsep saling melengkapi dapat difahami sebagai lingkungan yang diisi oleh satu anggota kepada satu fonem yang tidak boleh diisi oleh anggota lain daripada fonem yang sama dalam perkataan (Arbak Othman, 1983). Misalnya, bunyi [k] dalam perkataan kakak [kakaʔ], bunyi awal suku kata ialah huruf k manakala bunyi [ʔ] selalu terjadi pada akhir suku kata. Hal yang sama juga terjadi dalam perkataan seperti tidak, katak, dan kutuk. Berdasarkan lingkungan atau tempat kedua-dua bunyi ini dalam perkataan tersebut, bunyi [k] dan [ʔ] adalah saling melengkapi antara satu sama lain. Hal ini demikian kerana satu bunyi menduduki satu tempat tertentu sahaja dalam perkataan, manakala bunyi atau ahli lain yang mempunyai kesamaan fonetik itu menduduki pada tempat yang lain pula. Oleh hal yang demikian, [k] dan [ʔ] merupakan alofon kepada fonem /k/ dalam bahasa Melayu.
b. Kesamaan fonetik
Kesamaan fonetik merupakan satu cara atau kriteria yang digunakan untukmenentukan sama ada bunyi-bunyi itu merupakan alofon kepada satufonem. Cara yang lain untuk menentukan alofon bagi satu fonem ialah saling melengkapi seperti yang dihuraikan sebelum ini.
Bab 7: Bidang Fonemik
8
Bunyi kesamaan fonetik ialah bunyi yang mempunyai sifat fonetik yang sama.Bunyi kesamaan fonetik ini boleh terjadi dengan cara bunyi tertentu yangmendapat pengaruh artikulasi tambahan, iaitu koartikulasi seperti pembibiran, penyengauan(penasalan), penglelangitkerasan, dan pengglotisan. Contohnya bunyi k dengan bunyi kw(k yang mendapat pengaruhdaripada vokal depan dan kw pembibiran) yang terdapat pada perkataan kawandan buwku merupakan bunyi yang mempunyai kesamaan fonetik (k, dan kw). Olehitu, k dan kwialah alofon kepada fonem yang sama, iaitu k.
Begitu juga dengan bunyi vokal a dalam perkataan dalam dan ã sengauan (nasalisasi) dalamperkataan mãlam juga merupakan bunyi yang mempunyai kesamaan fonetik (yangsatu merupakan vokal biasa sedangkan satu lagi vokal a disengaukan). Oleh hal yang demikian, bunyi a biasa dan bunyi a yang disengaukan itu dikatakanbunyi yang mempunyai kesamaan fonetik.
Dalam bahasa Inggeris, terdapat juga bunyi yang mempunyai kesamaan fonetik.Contohnya bunyi p yang mendapat pengaruh koartikulasi hembusanseperti dalam perkataan pen (phen) mempunyai kesamaan fonetis dengan p yangtidak dihembus yang berada di akhir kata dalam perkataan top.Oleh hal yangdemikian, bunyi ph(yang diiringi oleh hembusan) dengan p (yang tidakdihembuskan) ialah alofon kepada fonem p.
c. Pemolaan simetri
Konsep ini adalah berdasarkan prinsip bahawa sistem bunyi dalam bahasa cenderung untuk mempunyai pola bezaan yang simetri, iaitu pada kedua-dua belahnya yang sama. Mengikut prinsip ini, fonem konsonan tertentu dipilih dan dipasangkan dengan kesamaan perlakuannya, seperti /p/ dengan /b/, /t/ dengan /d/ dan /f/ dengan /v/. Bunyi-bunyi tersebut berbeza dari segi fonetik kerana bunyi /p/ merupakan bunyi dua bibir manakala bunyi /t/ ialah bunyi gigi-gusi.
Terdapat enam fonem dalam bahasa, iaitu /p/, /t/, /k/, /b/, /d/, dan /g/ yang dapat berkontras dengan satu sama lain berdasarkan asas fonetik yang sama pada kedudukan awal dan akhir. Alofonnya berbeza daripada satu sama lain secara selari. Fonem awal /p-/ berbeza daripada fonem awal /t-/ dan /k-/ kerana fonem pertama ialah bunyi dua bibir manakala yang dua lagi ialah bunyi gusi-gigi.
Bab 7: Bidang Fonemik
9
Perbezaan yang sama dapat dilihat dalam fonem akhir /-p/, /-t/ dan /-k/. Fonem awal /b-/, /d-/ dan /g-/ dan fonem akhir /-b/, /-d/ dan /-g/ juga berbeza dengan cara yang sama. Justeru, istilah pemolaan simetri digunakan untuk merujuk kepada jenis keselarian atau perulangan (recurrence) ini.Dalam bahasa Melayu, hentian tak bersuara /p/, /t/, /k/ mempunyai padanan simetri dengan hentian bersuara /b/, /d/ dan /g/.Lihat beberapa perkataan bahasa Melayu yang mempunyai padanan simetri dalam contoh yang berikut:
i. pagi /pagi/ dengan bagi /bagi/ (fonem awal /p-/ dan fonem awal /b-/
ii. tuli /tuli/ dengan duli /duli/ (fonem awal /t-/ dan fonem awal /d-/
iii. beg /bég/ denganbek /bék/ (fonem akhir /-g/ dan fonem akhir /-k/
d. Variasi bebas
Dua bunyi yang berbeza secara fonetik boleh terjadi secara tidak berkontras antara sama lain dalam lingkungan yang sama, iaitu satu dapat saling berganti dengan yang lain tanpa membawa perbezaan makna. Dalam hal ini, kedua-dua bunyi yang mempunyai kesamaan fonetik dikatakan bervariasi bebas antara satu sama lain. Misalnya, bunyi [f] adalah bervariasi bebas dengan bunyi [p], seperti dalam perkataan pikir [fiker] dan piker [piker] dalam bahasa Melayu. Kedua-dua perkataan itu mempunyai erti yang sama walaupun berbeza secara fonetik pada bunyi pertamanya. Oleh itu, [f] dan [p] ialah alofon kepada fonem /p/ dalam bahasa Melayu.
Alofon juga boleh terjadi daripada bunyi yang bervariasi bebas. Dengan bervariasi bebas dimaksudkan walaupun bunyi-bunyi itu berbeza dalam perkataan tertentu, misalnya fikir dengan pikir, tetapi perbezaan bunyi tidak membawa makna yang berbeza (maknanya sama).
e. Kelainan (alternasi) bebas
Ketika membuat pertimbangan untuk menentukan alofon bagi sesuatu fonem dalam sesuatu bahasa, seseorang harus dapat membezakan keadaan seolah-olah yang sama dengan variasi bebas apabila kerap terjadi sebutan alternatif bagi sesuatu kata yang memperlihatkan perbezaan fonemik. Dengan kata lain, unit bunyi yang boleh saling berganti secara alternatifmerupakan fonem yang sudah terbukti penggunaannya dalam sesuatu bahasa.
Bab 7: Bidang Fonemik
10
Terdapat bunyi dalam bahasa Melayu yang bertaraf fonem tetapi tidak berkontras dalam
pasangan terkecil dalam konteks lain. Hal ini dapat dilihat dalam contoh /agama/, /ugama/
dan /igama/. Dalam bahasa Melayu perkataan agama yang bunyi pertama /a/ boleh diganti
dengan /i/ atau /u/ supaya perkataan yang sama dapat disebut igama atau ugama. Oleh sebab
/a/, /i/ dan /u/ sudah kian terbukti sebagai fonem yang berasingan dalam bahasa Melayu,
maka /a/, /i/ dan /u/ yang boleh saling berganti pada tempat yang sama tanpa membezakan
makna perkataan yang sama itu menjadi kelainan bebas. Fonemnya pula dapat saling berganti
pada lingkungan yang sama dalam perkataan, iaitu atas dasar penggunaan yang tidak
standard. Ejaan yang baku ialah perkataan agama.
Perkataan-perkataan agama, ugama dan igamahampir sama dari segi sebutan, tetapi
maknanya sama (tidak berbeza). Walaupun perkataan agama, ugama dan igama tidak berbeza
dari segi makna, namun vokal a, u dan i pada asalnya merupakan fonem yang berbeza kerana
terdapat pasangan minimal masing-masing yang dapat membezakan makna, seperti dalam
baru, buru, biru. Oleh sebab itu, vokal a, u dan i adalah distingtif (membezakan makna),
maka bunyi a, u dan i adalah bertaraf fonem.Apabila bunyi a, u dan i sudah bertaraf fonem,
maka bunyi a, u dan i adalah bertaraf kelainan bebas.
1. Jelaskan konsep saling melengkapi dengan memberikan beberapa contoh.
2. Mengapa alofon dikatakan varian bagi fonem? Jelaskan.
3. Berikan TIGA contoh alofon dalam bahasa Melayu yang bervariasi bebas.
4. Berikan DUA contoh alofon dalam bahasa Melayu yang mempunyai kelainan
bebas.
Bab 7: Bidang Fonemik
11
Menurut Kamus Linguistik (1997), pasangan minimal ialah dua butir linguistik yang hanya berbeza pada satu unit, seperti batu dan baku. Perbezaan berlaku pada fonem /t/ dan /k/.Dua fonem berkontras dalam dua perkataan yang membawa makna yang berbeza.Perbezaan yang wujud hanya melibatkan satu fonem.Namun, perbezaan ini membawa perbezaan makna. Dengan demikian, pasangan minimal ialah pasangan terkecil perkataan, iaitu pasangan perkataan yang hampir sama dari segi sebutan dan juga cara menghasilkan bunyi perkataan tersebut tetapi masih terdapat perbezaan kecil pada bunyi (fonem) tertentu yang membezakan makna antara perkataan tersebut. Oleh itu, pasangan minimal ialah pasangan perkataan yang dibezakan oleh satu fonem sahaja.Ringkasnya, pasangan minimal ialah pasangan kata yang mempunyai perbezaan fonem terbatas pada satu fonem sahaja (Paitoon, 2006).
Contoh pasangan minimal adalah seperti yang berikut:
paku/paku/ - baku /baku/
padan /padan/- padam /padam/
tari /tari/ - dari /dari/
laku /laku/- lagu /lagu/
baca /baca/- baja /baja/
sama /sama/- sana /sana/
bawang /bawaŋ/- bayang /bayaŋ/
situ /situ/ -satu /satu/
garu/garu/ -guru /guru/
bila /bila/ - bela /bela/
serong /səroŋ/- sorong /soroŋ/
buka/buka/ - buku /buku/
karam /karam/ - garam /garam/
kali /kali/ - gali /gali/
guli /guli/ - kuli /kuli/
Pasangan minimal seperti yang dijelaskan di atas, memberikan bukti akan kewujudan kontras fonemik dalam bahasa. Pasangan minimal bukan sahaja penting dalam analisis fonemik,
7.3. Pasangan Minimal
Bab 7: Bidang Fonemik
12
malah penting juga dalam pengajaran bahasa.Dengan memberikan contoh pasangan minimal, pelajar dapat mengenal pasti perbezaan bunyi (fonem) dan perbezaan makna dalam pasangan perkataan tersebut. Pelajar juga dapat dilatih untuk membina perkataan berdasarkan pasangan minimal, seperti dalam contoh yang berikut:
a. buku – duku, suku, kuku
b. cam – dam, pam, tam
c. pas – das, tas, cas, bas
d. maki – baki, daki, kaki
e. peria – ceria, deria
f. wira – nira, kira, sira
b. Fonem vokal rangkap
Fonem vokal rangkap ialah fonem yang hadir berturut-turut dalam satu perkataan.Vokal rangkap ialah vokal penuh yang diucapkan dengan penuh pada setiap satu dalam perkataan, seperti kata ajaib, dia, bau, jauh, buah, syair dan taip. Fonem vokal rangkap ini berbeza daripada diftong.
Bunyi diftong ialah gabungan dua bunyi vokal yang disebut dalam satu suku kata akibat perubahan kedudukan lidah.Diftongialah dua vokal yang hadirberturut-turut dalam perkataan yang dilafazkan secara geluncuran. Dengan demikian,cara penghasilan diftong itu berbeza daripada vokal rangkap. Oleh sebab terdapat ciri geluncuran ketika diftong dihasilkan, gabungan vokal diucapkan separuh sahaja.Maksudnya semasa menghasilkan bunyi vokal penuh,kedudukan lidah kemudiannya berubah dan geluncur kepada bunyi vokal yanglain. Contohnya perkataan kerbau (kerbaw), pakai (pakay), rambai (rambay), sampai (sampay) dan amboi(amboy).Hal ini berbeza dalam vokal rangkap vokal kerana kedua-dua vokal dilafazkan penuh.
c. Fonem Konsonan Rangkap
Fonem konsonan rangkap ialah dua konsonan yang hadir berturut-turut dalamsatu-satu perkataan.Konsonan rangkap juga dikenal sebagai gugus konsonan, iaitu gabungan dua konsonan atau lebih yang bersebelahan dalam satu suku kata, seperti proses (Kamus
Bab 7: Bidang Fonemik
13
Linguistik, 1997).Kini, gugus konsonan berlaku pada awal, tengah dan akhir perkataan
bahasa Melayu.
Pada mulanya, konsonan rangkap tidak wujud dalam bahasa Melayu. Selepas proses
peminjaman perkataan daripada bahasa asing berlaku dengan pesat, kini sudah terdapat
banyak kata pinjaman daripada bahasa lain, seperti bahasa Arab, Jawa, Inggerisdan Sanskrit
yang terdiri daripada gugus konsonan dalam bahasa Melayu.
Kini, konsonan rangkap dalam bahasa Melayu terdapat dengan banyak dalam kata pinjaman..
Dalam kata pinjaman daripada bahasa Inggeris, terdapat perkataan seperti blok, draf, drama,
projek, proses, teksdan stesentermasuk dalam kelompok gugus konsonan.Banyak kata
pinjaman daripada bahasa Arab juga terdiri daripada konsonan rangkap, seperti mazhab,
khabar, ikhlas,waktu, mahkamah, dan syukur.Sebilangan kata pinjaman Sanskrit juga
terdiri daripada rangkap konsonan, seperti kata laksa, persada, gerhana,angkara, syurga,
dan raksasa.
Dalam bahasa-bahasa lain seperti bahasa Belanda, Jawa, Parsi dan Tamil juga terdapat
banyak perkataan yang bergugus konsonan.Misalnya, daripada bahasa Jawa seperti
trampildanprihatin, Tamil seperti mahligai, keldai dan candi, Parsi seperti nakhoda,
takhta, dan serban.
1. Jelaskan maksud pasangan minimal dengan memberi contohnya sekali.
2. Bagaimana guru dapat memanfaatkan pasangan minimal dalam pengajaran?
3. Apakah beza antara vokal rangkap dan diftong?
4. Berikan TIGA contoh gugus konsonan dalam bahasa Melayu.
5. Manakah antara perkataan gugus konsonan yang berikut, merupakan kata
pinjaman Arab:
tahkta, mahligai, maksiat, ikhlas, nafsu, salji, khabar.
Bab 7: Bidang Fonemik
14
 Bidang fonemik merupakan cabang dalam ilmu fonologi.
 Bidang fonemik mengkaji dan menentukan taraf bunyi sebagai unit yang distintif.
 Unit yang distingtif ialah fonem.
 Varian bagi fonem disebut alofon.
 Saling melengkapi merujuk kepada keadaan yang wujudnya dua kelainan yang saling menyingkari dalam lingkungan yang tertentu, seperti dalam [k] dan [ʔ] dalam [kakaʔ].
 Kesamaan fonetik bermaksud bunyi yang mempunyai sifat fonetik yang sama.
 Pemolaan simetri merujuk kepada prinsip bahawa sistem bunyi dalam bahasa cenderung untuk mempunyai pola bezaan yang simetri.
 Variasi bebas ialah dua bunyi yang berbeza secara fonetik yang terjadi secara tidak kontras antara satu sama lain dalam lingkungan yang sama.
 Kelainan bebas merujuk kepada bunyi yang bertaraf fonem tetapi tidak berkontras dalam pasangan terkecil dalam konteks lain.
 Pasangan minimal ialah set perkataan yang berbeza dengan yang lain oleh satu bunyi sahaja.
 Vokal rangkap terdiri daripada fonem vokal yang berturut-turut dalam satu perkataan.
 Gugus konsonan dibentuk oleh dua konsonan yang hadir berturut-turut dalam satu perkataan.
Bab 7: Bidang Fonemik
15
Abdullah Hassan. 2006. Linguistik Am. Kuala Lumpur: PTS Professional
Arbak Othman. 1983. Permulaan Ilmu Linguistik. Sarjana Enterprise: Kuala Lumpur
Collins, Beverley dan Mees, Inger. M. 2009. Practical Phonetics and Phonology: A resource book for students. New York: Routedge
Indrawati Zahid dan Mardian Shah Omar. 2006. Fonetik dan Fonologi. Kuala Lumpur: PTS Professional
Kamus Linguistik. 1997. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Ladefoged, Peter. 2006. A Course in Phonetics.Thomson Boston: Wadsworth
Nor Hashimah Jalaluddin Asas Fonetik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Paitoon M. Chaiyanara. 2006. Pengenalan Fonetik dan Fonologi. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Roach, Peter. 1995. English Phonetics and Phonology. Cambridge University Press.